- Postrzeganie świadczeń socjalnych w społeczeństwie
- Formy ochrony międzynarodowej w krajach UE
- Sytuacja w wybranych krajach UE
- System tymczasowej ochrony dla obywateli Ukrainy
- Podsumowanie
W tym artykule przyjrzymy się tematowi świadczeń socjalnych, które są przyznawane uchodźcom i migrantom w wybranych krajach UE. Naszym celem jest pokazanie wachlarza możliwości wsparcia dla migrantów z różnych krajów, biorąc pod uwagę nie tylko programy pomocowe powstałe w wyniku wzmożonego ruchu migrantów wojennych z Ukrainy. W tym celu dotarliśmy do informacji o świadczeniach dla migrantów i uchodźców w Europie sprzed kilku lat. W naszych rozważaniach najważniejsze jest przedstawienie rodzajów świadczeń nadawanych uchodźcom i migrantom, a także porównanie tego ze wsparciem nadawanym obywatelom danego kraju. Konkretne kwoty zasiłków, nawet jeśli będą przedstawione, nie będą istotne pod kątem naszego zestawienia, ponieważ one z roku na rok ulegają zmianie. Istotne będzie natomiast uwzględnienie polskiego kontekstu oraz świadczeń oferowanych migrantom wojennym z Ukrainy w związku z ich przymusowym przesiedleniem spowodowanym wojną na terenie ich kraju. W przestrzeni medialnej nieraz spotykamy się z opinią, że uchodźcom należy zapewnić jedynie podstawową opiekę, ograniczając ich dostęp do innych zasiłków, które powinny przysługiwać wyłącznie obywatelom. Niektórzy twierdzą, że uchodźcom w Polsce nieraz przysługuje więcej, niż samym Polakom. A jak jest naprawdę? Czy społeczeństwo przyjmujące zyskuje na pomocy uchodźcom? Jak poza Polską traktowane są świadczenia finansowe dla migrantów i uchodźców? Dowiedzieliśmy się tego na podstawie danych z Polski oraz doświadczeń innych krajów UE.
Postrzeganie świadczeń socjalnych w społeczeństwie
Dyskusje na temat tego, że świadczenia socjalne powodują rozleniwienie się społeczeństwa, zmniejszenie własnego wkładu i zaangażowania w pracę nie są niczym nowym w narracjach społecznych. Ale czy wiemy, jak często ludzie myślą o pomocy finansowej w ten sposób?
W. van Oorschot (2006, s. 23–42) wyróżnił cztery podstawowe grupy osób „wrażliwych” dla polityki społecznej, które według opinii społecznej zasługują na różnorodne świadczenia. Są to (w przedstawionej kolejności) osoby starsze, osoby chore i z niepełnosprawnością, bezrobotni oraz imigranci. Pomoc finansowa dla dwóch pierwszych grup uważana jest za najbardziej uzasadnioną społecznie. Ale czy świadczenia socjalne dla migrantów czy uchodźców mogą się przysłużyć gospodarce danego państwa, czy są jedynie obciążeniem dla systemu ekonomicznego? Oczywiste jest to, że wsparcie finansowe w pewnym momencie powoduje nadwyrężenie budżetu państwowego (zwłaszcza jeśli mamy do czynienia z dużą liczbą migrantów w krótkim czasie), ponieważ wydajemy więcej pieniędzy, niż zamierzaliśmy. W oczach niektórych ten stan „ubytku” jest jedynym argumentem, który miałby przemawiać za tym, by nie pomagać uchodźcom albo robić to w sposób minimalny, zniechęcający do pozostania w kraju na dłużej. Jednak w wielu krajach UE zakres wsparcia jest szeroki, ponieważ przyjmowanie migrantów niesie za sobą konkretne zalety i korzyści, zwłaszcza dla krajów ze starzejącym się społeczeństwem. Migranci to najczęściej osoby w wieku produkcyjnym, są zazwyczaj chętni do podejmowania pracy, nawet tej gorzej płatnej, a tym samym odciążają system emerytalny, co pozytywnie wpływa na finanse publiczne. Co więcej, zapewnienie wsparcia finansowego pozwala nowym osobom na szybsze odnalezienie się w nowej rzeczywistości oraz szybsze usamodzielnienie się. Dzięki możliwości dostępu do wsparcia takie osoby są w stanie szybciej zintegrować się ze społeczeństwem przyjmującym, co pozytywnie wpływa na równowagę w relacjach społecznych i zapobiega takim zjawiskom jak gettoizacja, drobna przestępczość, ogólne rozwarstwianie się społeczeństwa i konflikty społeczne.
Formy ochrony międzynarodowej w krajach UE
Każda osoba narażona na poniżające traktowanie, karę śmierci lub prześladowanie w kraju pochodzenia może ubiegać się o azyl w krajach Unii Europejskiej. Prawo zaliczane jest do podstawowych aktów zapewniających ochronę praw człowieka na podstawie Konwencji Genewskiej z 1951 roku. Osoby ubiegające się o azyl w jednym z krajów UE są podlegają wspólnej dla UE polityce azylowej (Common European Asylum System, CEAS), która obejmuje także ochronę uzupełniającą i tymczasową. Oprócz powyższych form ochrony międzynarodowej osoby spełniające określone kryteria mogą ubiegać się o nadanie statusu uchodźcy, który w Polsce pozwala na dostęp do systemu oświaty, rynku pracy, form ochrony przed bezrobociem, swobodnego prowadzenia działalności gospodarczej oraz systemu opieki zdrowotnej i świadczeń socjalnych. Prawa te są analogiczne do praw obywateli RP. Każdy wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej jest rozpatrywany indywidualnie przez Urząd do Spraw Cudzoziemców. W czasie rozpatrywania wniosku wnioskodawcy mogą korzystać z pomocy socjalnej (zakwaterowania, wyżywienia, opieki zdrowotnej) zapewnianej przez Urząd do Spraw Cudzoziemców oraz zajęć edukacyjnych (m.in. nauki języka polskiego czy kursów informacyjnych). Jeśli chodzi o możliwości zakwaterowania uchodźców, Urząd do Spraw Cudzoziemców dysponuje dwoma ośrodkami recepcyjnymi w Dębaku oraz w Białej Podlaskiej. Osoby ubiegające się o status uchodźcy mają do wyboru pobyt w ośrodku lub samodzielne utrzymanie się poza ośrodkami przy pomocy finansowej otrzymywanej od urzędu. Z kolei po otrzymaniu ochrony międzynarodowej cudzoziemcy, którzy nieprzerwanie przebywają w Polsce na takiej podstawie przez co najmniej 5 lat, mogą ubiegać się o pozwolenie na pobyt stały.
Sytuacja w wybranych krajach UE
W 2018 r. w Niemczech osobom ubiegającym się o azyl przysługiwał zasiłek w wysokości 354 euro miesięcznie. Z kolei osoby przebywające w państwowych ośrodkach otrzymywały miesięcznie maksymalnie 135 euro. We Włoszech aż do podjęcia decyzji o udzieleniu azylu państwo pokrywało koszty zakwaterowania, wyżywienia i artykułów niezbędnych do codziennego funkcjonowania, takich jak odzież czy środki higieniczne. W Szwecji uchodźcy, którzy nie byli w stanie samodzielnie się utrzymywać, dostawali zakwaterowanie w specjalnym ośrodku oraz kieszonkowe (70 euro w 2018 r.), a w sytuacji gdy wybierali zamieszkanie poza ośrodkiem, dostawali kieszonkowe oraz osobno pokrywane przez państwo koszty czynszu. We Francji osoby, które odrzucały propozycje zamieszkania w kontrolowanym państwowym ośrodku, musiały utrzymywać się samodzielnie. Takie państwowe ośrodki, w których mogą się zatrzymać uchodźcy na czas rozpatrywania ich wniosku o udzielenie azylu, są dostępne w większości krajów UE. Osoby ubiegające się o ochronę w państwach UE w ramach działań pomocowych mają też możliwość otrzymania bonów na zakupy w sklepach odzieżowych czy na zakup niezbędnych rzeczy dla dzieci. Jeśli chodzi o różnice między świadczeniami socjalnymi dla obywateli danego kraju, a tymi dostępnymi dla migrantów, można wyróżnić dwa typy krajów: Niemcy, Grecja, Portugalia, Hiszpania, gdzie różnice w dostępności świadczeń dla migrantów i obywateli nie są znaczące. Druga grupa, do której zaliczane są Austria, Belgia, Francja, Holandia oraz kraje skandynawskie, to kraje w których świadczenia społeczne dla imigrantów są wyższe, niż dla osób o pochodzeniu rodzimym.
System tymczasowej ochrony dla obywateli Ukrainy
24 lutego 2022 r. Rosja rozpoczęła agresję wojskową na Ukrainę. Od tego czasu miliony ludzi szukają schronienia przed wojną w krajach UE i w innych państwach europejskich. W związku z dużą liczbą osób wyjeżdżających z Ukrainy, 4 marca 2022 r. UE postanowiła wprowadzić szczególny system tymczasowej ochrony, aby zmniejszyć presję na systemy azylowe poszczególnych krajów i umożliwić uchodźcom z Ukrainy korzystanie z różnego rodzaju praw w całej UE. Są to w szczególności: prawo pobytu, dostęp do rynku pracy i zakwaterowania, bezpłatna pomoc medyczna oraz dostęp dzieci do edukacji. Oprócz tego w Polsce osoby objęte ochroną mają prawo do otrzymywania świadczenia wychowawczego 500+, korzystania z rodzinnego kapitału opiekuńczego, zasiłku pielęgnacyjnego i opiekuńczego, mają prawo do leków refundowanych, dodatku mieszkaniowego i innych świadczeń.
Według stanu na styczeń 2023 r. z tymczasowej ochrony w UE skorzystało 4 mln uchodźców ukraińskich.
Podsumowanie
Na podstawie przykładów z Polski oraz innych krajów Unii Europejskiej możemy dojść do jednoznacznego wniosku. Świadczenia materialne i niematerialne oprócz samej pomocy oferowanej drugiej osobie w trudnej sytuacji niosą także korzyści dla kraju przyjmującego. Otwierając granice dla osób z innych krajów wzbogacamy naszą gospodarkę, a tym którzy już się u nas znaleźli, dajemy możliwość zintegrowania się i aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym. Tym samym zapobiegamy powstawaniu konfliktów i wykluczeń oraz inwestujemy w kapitał społeczny i poszerzamy horyzonty rodzimym mieszkańcom danego kraju.
